KOMUNIZMU TUIR FRIEDRICH ANGEL NO LIGA BA SITUASAUN IHA KONTEXTU TIMOR-LESTE

 KOMUNIZMU TUIR FRIEDRICH ANGEL NO  LIGA BA SITUASAUN IHA  KONTEXTU TIMOR-LESTE

Escreve pelo: Jose-Soares.

1. OBJETIVU DO ESTUDO.

Iha mundu eziste  Sientista barak no hahu hosi Era-Antiguidade mai to'o iha Era-Contemporania. Tanba ne'e hosi objetivu estudu ida ne'e peskizador hakarak limite deit tuir Filosofo Friedrich Angel. 

2. TEMA 

Eziste teoria barak tebes ne'ebe mak ko'alia  konaba asuntu "Komunizmu". Tanba ne'e hosi peskizador nia observasau no hakarak hatuir Autor Friedrich Angel. Nia opiniaun konaba "Komunizmu".

3. FORMULASAUN PROBLEMA

Atu dezenvolve artigu ida ne'e sei eziste problema fundamental mak hanesan:

1. saida mak Komunizmu tuir Autor  Friedrich Angel?
2. Tanba sa mak hamosu kumunizmu tuir Autor  Friedrich Angel?

4.OBJETIVU

    Atu hatene tema refere sei hamosu objetivu rua mak hanesan tuir mai:

4.1. Objetivu Jerál.

• Objetivu jerál hosi Prinsipiu Komunizmu mak nu’udar  hanoin sasulik ida, ligasaun ba Atheizmu. Atheizmu mak hanesan ema ida ne’ebé mak  lafiar ba Maromak nia eziste. Suli ida ne’e mak hanaran  Materializmu. Materializmu  ida ne’e bazeia ba  factor ekonomia.
• Teoria Prinsipiu komunizmu  harii hosi Karl Marx. Nia ema Gregu (yahudi)  ida  nasaun Jerman nian. Nia moris tinan 1818-1883 M. Nia nu’udar jerasaun hosi Murkoy Marx. Karl Marx ema  ida ne’ebé mak kaer metin materializmu no defende komunizmu no sosializmu. 
• Razaun  sira iha  leten ne’e mak tuir  kritialista hateten katak karl-Marl ema ida ne’ebé  egoistas, laiha  prinsipiu ne’ebé mak laklaru.

Teoria karl Marx nian mak ajuda/influensia  Friedrich Angel atu kaer mentin prinsipiu komunizmu. Friedrich  moris iha tinan 1820-1895. Friedrich  Angel mak ajuda Marx atu fahe ka haklaken leksionariu komunizmu. Tanba sira nain rua nu’udar belun di’ak.  Hosi ne’e Friedrich Angel  hahu hakerek  nia obra  mak hanesan,”asal usul keluarga, orang-orang khusus dan Negara, Dualisme  dalam Alam, Sosialisme khurafat, dan Sosialisme Ilmiah”.

4.2.Objetivu espesifiku.

    Objetivu espesifiku kompostu hosi parte tolu (3) mak hanesan:

a. Vida/Origem do autor  Friedrich Angel no nia obra.

Molok atu hatene Friedrich Angel no ninia obra, hakerek nain hakarak hatudu istoria baziku prinsipál   hosi Friedrich. Jenderál Marx : kehidupan revolusioner Friedrich Angels. Hosi Tristram Hunt. Buku Metropolitan;  pajina 448 ; $ 32. Publika iha ingrris ho tema “ The frock-Coated Communist: The Revolutionary Life of Friedrich Engels”. Allen lane; $25. Hola hosi Amazon.com,Amozon.couk.

Bainhira mosu krize finasa iha rai-Jerman. Ne’ebé  mak hanaran ,“ Das Kapital”. Iha tinan 1867, Marx hahu publika livru primeru ne’ebé  diskrisaun konaba hahalok kapitalizmu ne’ebé mak supa proletaridu no han hotu rikusoin hosi povu . Hosi livru ida ne’e mak iha Tempu neba Marx nia naran sai famozu. Marx nunka  hases-an hosi krize  refere ma’ibé  nia nafatin  luta atu kontra. Ma’ibé  Friederich Angel – ema ida ne’ebé  mak servisu uza ho ninia liman rasik durante  nia moris tomak no  nia fó kontribusaun  bo’ot  ba “ Das Kapital”. Ma’ibé  ikus mai kapitalista   haluhan tiha Friedrich nia kosar ben.

Tanba Krize finansa mak halo sira nain rua sai belun di’ak . Razaun tanba Marx no Angel kontra  hotu  hahalok kapitalizmu ne’ebé  halo  injustiça, deskriminasaun no esplorasaun hasoru  ba sosiedade. Sira nain rua hahu sai belun ka kuiñese  malu iha Paris, iha tinan 1844 bainhira sira nain rua sei idade 20-an. Sira nia relasaun nafatin metin to’o Marx mate iha tinan 1883.

Maske sira nain ruan mai hosi kultura ka istoria ne’ebé  mak diferente liu. Ma’ibé ba sira kultura laiha problema no importante prinsipiu ka interese  kolektivu, komum  mak valor liu. Prinsipiu refere mak hametin sira nain rua nia relasaun. Marx nia Aman ema ida ne’ebé  advogadu hosi Gregu (yahudi) ne’ebé  mak sai fali Kristen.

Angel nia Aman mak hanesan  ema ida ne’ebé  pabrika na’in konaba kabas protestan ne’ebé  moris di’ak. Marx estuda lei no mós filosofia;  Angel, (kambing hitam keluarganya)  haruka atu serbisu nu’udar  vendedor (bisnis) ho familia durante idade 17.  Iha tempu neba nia  hala’o servisu tropa (militernya) iha tinan 1841 iha Berlin. Ma’bé  nia hasoru sintoma no lori nia ba hospital iha sidade Prusia. Ho kondisaun ida ne’e nia foti desizaun sai hosi tropa. Nia Kontinua ninia servisu nu’udar empregu  ho “keluarga cabang  Manchester, Ermen dan Engel”. Cottonopolis Manchester iha abad ke-19 adalah surga bagi pabrik dan nerak bagi pekerja”.  Ida ne’e  tuir Angel nia obervasaun katak buat ne’e laiha valor ba Angel. Signifika katak factor ekonomia  mak kauza baziku ba klase ki’ik no klase bo’ot.

Iha tinan 1845, bainhira Angel foin idade 24 anos, nia la’os estuda deit  oinsa mak sai ema ne’ebé  kapitalista ne’ebé mak susesu ma’ibé  nia mós hakerek ona obra Anti-kapitalista ne’ebé  korelasaun konaba kondisaun iha servisu klase  iha Engles  (Inggris ) ne’ebé  mak laiha virtude no  hasoru  ba povu,  mak  hanesan esplorasaun ema ba ema, “yang memetakan ketidakmanusiawian metode produksi moderna dengan sangat rinci”.

Angel mante iha Manchester atu servisu ho Marx iha “Manifesto komunis”. Sira nain rua husik iis ka fila hikas iha tinan 1840-an bainhira hanorin Revolusaun continentál iha Inggris. Iha tempu neba Marx hahu tiha ona servisu “Das capital”. Ma’ibé  iha problema, tanba iha biban ne’e nia iha ona fen ema hosi Aristokrat jerman, sira hetan oan ne’ebé mak sei ki’ik no labarik sira nia moris hanesan dinamika Borjuzia  ne’ebé  hakmatek. Ma’ibé  labele suporta ka laiha meiu ida  atu suporta.

Angels  mai hosi lian jerman katak  Anju (Malaikat). Naran ida ne’e mak motiva Angel atu  foti desizaun ka solusaun mai fali Manchester atu hala’o ninia servisu nu’udar vendedor “besnis kapas keluarga”. Bainhira Angel  hetan salariu no nia  fó osan ba Marx ne’ebé  mak presiza atu hakerek dunia, artigu. Durante tinan 20. Nia mós kolaborasaun ho intensivu  atu serbisu makaas, hetan ideia barak, ezemplu pratika hosi vendedor no kuidadu editoriál ne’ebé mak presiza tebes.

Depois serbisu Angel  ba London atu besik liu ho familia Marx nian tanba nia hakarak  goja moris nu’udar ema ida ne’ebé aluga nain no intelijensia ne’ebé mak lé ekonomia. Angel nu’udar ema ida ne’ebé  mak iha talentu barak, enerjia no atrasaun hosi ideia politika, nia prontu atu haklaken  “Filosofia do materialismo dialectic e historia, teoria do comonismo cientifico, prinsipiu komunizmu depois Marx”. Angel la’os ideia deit ma’ibé  nia mós hatudu hahalok di’ak ba sosiedade hotu. Friedrich Angel moris iha dia 28-Novembru-1820 iha Barmen- Alemaña no nia mate iha dia 5-agustu-1895 iha Manchester-Inglaterra.

b. Localizar o pensamento geral do autor em sua obra.

• Sagradu Familia (Keluarga suci).
• Situasaun empregadu iha Engles (Situasi pekerja di inggris).
• Manifestu komunista  (Manifesto komunis).
• Sosioalizmu –utopista  no sientifiku (Sosialisme-utopis dan ilmiah).
• Orijen familia, Personalidade na’in no Nasaun  (Asal usul keluarga, kepemilikan pribadi dan Negara).

c. Analizar a luz do pensamento de autor sobre o conceito Prinsipiu Komunizmo de autor                       Friedrich  Angel  e numa reflexão critica no contextu deTimor-Leste.

Konseitu prinsipiu komunizmu hamutuk rua-nulu resin-lima (25) ma’ibé hakerek nain hakarak  halo limitasaun no sei hili iha parte lima (5) ne’ebé  mak importante ba kontextu iha Timor-Leste:

1. Komunizmu mak hanesan  hanorin konaba ezijensia libertasaun ba proletariadu.
2. Proletariadu mak klase  iha populasaun ne’ebé  mak uza sira nia moris tomak atu serbisu. Mak hanesan agrikultor na’in no vendendor ma’ibé la uza kapitalista nia perfil.
3. Proletaridu sempre eziste mak hanesan klase  sira ne’ebé  mak kiak no klase  serbisu na’in (agrikultor).
4. Proletariadu mosu hosi revolusaun industria ne’ebé  mak akontese iha Inggris/ Engles, iha abad-18. Revolusaun industria mosu razaun hosi makina bee-suar, makina-ti’i/ hiri, elementu soru mekanika. Makina  sira ne’e karun liu, so kapitalista sira mak bele hola ka sosa ma’ibé proletaridu la iha kibi’it atu sosa. Kapitalista uza sira makina refere  hodi troka sira nia serbisu atu halo produsaun ma’ibé proletaridu uza sira nia fisiku hodi halo produsaun. Bele dehan katak  Proletaridu nafatin atan ba kapitalista tanba  sira faan sira nia-an.Kapitalista aumenta bo’ot nafatin iha nasaun hotu-hotu  ne’ebé ekslusivu iha substansia no instrumentu  barak ( makina, pabrika sira), elementu sira ne’e mak sei halo produsaun  no produsaun ho lalais. Ida ne’e mak hanaran Borjuzia ka Borjuasi.Klase sira ne’ebé  mak nunka hetan propriedade, ne’ebé  mak tenki faan nia-an ka faan sira nia fisiku ka serbisu ba grupu Borjuzia. Tanba sira nia makina laiha atu halo produsaun ruma. Ida ne’e mak hanaran grupu proletariadu ka proletar.
5. Iha diferensia entre eskravidaun no proletariadu. Eskravu mak hanesan faan nia-an  iha dala ida ba nafatin tanba eskravu sai propriedade ba ninia patraun, promete  nu’udar  ezisténsia maske nia hetan problema. Tanba Importante ba  patraun .Ma’ibé  proletariadu tenki faan sira nia-fisiku ba loron-loron. Tanba proletariadu nu’udar propriedade tomak ba klase Burjuzia  ne’ebé  mak hola sira nia serbisu bainhira ema seluk presiza, lahetan ezisténsia ne’ebé  mak hakmatek. Ezisténsia ida hanesan promete ba klase  hotu-hotu.Atu dehan katak,”Budak ada di luar persaingan; proletar ada di dalam persaingan dan mengalami segala ketidakterdugaannya” .  

Peskizador hakarak halo refeleksaun kritika konaba tema refre no liga  kontextu iha Timor-Leste. Iha tinan 1842-1845  nasaun  japaneza  mai iha Timor-leste. Sira kria sistema eskravidaun no proletariadu mak hanaran sistema “yafun” ba povu Timor. Populasaun Timor-Leste barak mak sai eskravidaun no proletariadu ba tropa japaneza durante ukun iha Timor-leste. Iha tinan 1515 portugal mai Timor kria lei konaba colonial ne’ebé  mak halo deskriminasaun entre klase  ki’ik no klase  bo’ot. Se ko’alia konaba colonial otomates eziste mós sistema eskravidaun no proletariadu.  Iha tinan 1975 invazaun Indonesia mai invade povu do Timor. Indonesia  uza  sistema kapitalizmu hodi hanehan nafatin ba  proletariadu sira iha rai-doben Timor-Leste. Sistema kapitalizmu nu’udar deskriminasaun no injustiça  ne’ebé mak iha povu nia moris. Tanba halo esplorasaun ema ba ema. Sistema   sira ne’ebé  mak mesiona iha leten, tuir joventu Sr. Nicolão Lobato ho ninia kompaiñeiru sira hotu no estudante Timor nia oan tomak  haree katak sistema refere ne’e aat no laiha valor ba povu do Timor. Hosi ne’e sira hahu tur hamutuk hodi kontra sistema refere liu hosi funu nst. Sira hakarak harii sistema komunizmu.  Hodi nune’e ema hotu moris hanesan, direitu no dever hanesan, sem deskriminasaun no abaixo-injustiça iha Timor-Leste. Sira Anti-Kolonializmu, Anti-Imperalizmu, Anti-kapitalizmu hodi halakon hahalok eskravidaun ma’ibé sira hakarak kria lei Komunizmu no sosializmu (Politika Esquerda) tanba sistema ida ne’e bele fó benifisiu ba proletaridu sira hodi moris  ho prospriu no verdade. Iha tinan 1975 Timor-Leste adopta sistema Sosializmu no Komunizmu hodi kontra invazor Indonesia  tanba povu Timor lakohi atu hetan invade hosi kapitalizmu, Fasizmu no Burjezia (Politika direita).Depois ukun rasik-an politika direita hahu moris no aumenta buras nafatin ma'ibe politika Esquerda lakon tiha ona. Atu dehan katak," uluk  Timor sei terus nia laran, politika Esquerda mak bele fo liberta ba nia ma'ibe bainhira nia hetan  di'ak, nia haluhan tiha politika Esquerda nia doutrina".

5. JUSTIFIKATIVU.

Komunizmu mak hanesan ideologia ida ne’ebé atu liberta politika, sosial, ekonomia. Objetivu kumunizmu  katak kria povu hotu nu’udar komum ho regra sosial ekonomia ne’ebé mak igualdade atu uza  hamutuk elementu  produsaun  no labele kria klase social  halakon sasan ne’ebé mak privadu propriedade, aplikasaun  na’in komunál ba elementu produsaun hotu hanesan pabrika, makina sira seluk. Signifika katak  makina, pabrika no ekonomia tenki uza kolektivu ka komum no sasan sira ne’e  tenki uza ho publiku la’os uza privadu. Ida ne’e hatudu katak tenki halakon kapitalizmu no Burjezia iha sosiedade nia le’et.

Friedrich Angel hakarak fó hatene katak  komunizmu ladetermina ema ida nia fen tenki uza publiku ka sai fali ema seluk nia fen ma’ibé komunizmu  mak determina ba ekonomia no liberta sosiedade tanba liafuan komunizmu nu’udar sinonimo sosializmu.

Importansia hosi komunizmu katak ema hotu tenki moris hanesan, laiha klase ki’ik  no laiha klase bo’ot iha sosiedade. Tuir karl Marx dehan katak sistema kumuniz sei la’o tuir prinsipiu ida  mak hanesan:

• Progresivu impostu  ne’ebé mak  bo’ot ba moris (perpajakan progresif yang besar atas pendapatan).
• Laiha na’in ba privadu ba rikusoin ka direitu ba patrimóniu (tidak ada kepemilikan pribadi atas aset atau hak warisan).
• Ema hotu servisu tuir ninia kapasidade. Ma’ibé labarik sira labele serbisu. Labarik hotu tenki simu edukasaun ne’ebé mak gratuitu iha eskola jerál/komum.
• Nasaun kontrola capital hotu no organiza nia folin. Nia mós kontrola transporte hotu no komunikasaun.

Prekupasaun  mundu ohin loron nian ba liga konaba prinsipiu komunizmu sei fraku tebes tanba sistema kapitalizmu, nepotizmu mak sei domina. Maske situasaun hanesan ne’e ma’ibé Era-kontemporanea nafatin prekupasaun ba komunizmu tanba sistema kumunizmu bele liberta politika, sosial no ekonomia. Hodi nune’e bele eziste iha kada nasaun.

Ohin loron iha Timor-Leste sistema kapitalizmu nafatin hanehan povu tanba sistema ida ne’e dominante liu iha país Republika de Demokratika de Timor-Leste. Sistema Kapitalizmu  ,Nepotizmu buras nafatin tanba Elite politika halo deskriminasaun no injustiça hasoru povu maubere nia oan sira. Maske sistema refere buras ma’ibé povu Maubere nia oan sei firme no hodi luta atu kontra sistema kapitalizmu. Tanba sira nia prekupasaun tenki kria sistema kumunizmu no sosializmu iha RDTL. Atu nune’e ema hotu bele moris hanesan no bele hetan justiça ne’ebé mak armonia.

Komunizmu Tuir Autor Friedrich Angel nia pensamentu katak,” Komunis ini tidak terlalu mengandung suatu pemikiran yang utopis,,,tetapi komunisme sebagai satu-satunya  cara  pemecahan masalah alienasi manusia  yang diciptakan oleh kapitalisme”.  Tuir Angel Komunizmu  mosu tanba  kapitalizmu hanehan sosiedade. Sosiedade nu’udar sinonimo komunizmu nian. Komunizmu   lafihir ema ida hanesan  individu ma’ibé fihir ema ida nu’udar sosiedade. Tanba Sosiedade hotu sempre rejime no akontese prosesu istorika. Istoria mak sai hanesan esperiénsia diak ida ne’ebé mak sosiedade presiza atu reflete ma’ibé la’os atu repete. Bainhira reflete ona entaun sosiedade tenki persiste atu hasoru dezigualdade  no  esplorasaun ema hosi ema. Tanba ema hotu iha  direitu no dever hanesan no sira iha direitu atu espresa saida mak sira hanoin no hakarak atu  halo buat diak iha sira nia moris.

Dezigualdade no esplorasaun ema hosi  ema mosu tanba rejime eskravidaun, sistema Feudal, Monarquista  no sistema kapitalista. Sistema sira ne’e mak hamate sosiedade proletariadu  nia moris no sosiedade labele book-an atu halo promove  sira nia moris. Tanba ne’e mak sosiedade hakarak kontra sistema refere no halo revolusaun. Hakarak atu hetan moris prospriu no justu . Maka hakarak ka lakohi tenki persiste atu halo revolusaun no bele hetan liberdade, igualdade  no espektativa ema nian. 

Revolusaun mak aprova realidade sistema  ekonomia iha produsaun no invizivél esplorasun no interese klase dominante sira nian. Ida ne’e mak orijen no prinsipiu komunizmu no sosializmu nian. “Se karik ita ko’alia konaba Sosializmu entaun mós ko’alia konaba komunizmu. Se karik komunizmu eziste maka sei liberta  proletariudu no eskravidaun hosi istoria nakukun no sei hatan naroman”.  Filosofo sosialista hosi Alemaiña ho naran Karl Marx  hateten katak,” a historia de toda sociedade passada é a historia da luta de classe”. Signifika katak sosiedade tenki hatene  Materializmu, pratika  Dialetika no hatene Historia. Tanba istoria mak sai xave fundamentál  ba presente no futuru.

6. ENQUADRAMENTO TEORICO.

1. Platão (429-347 SM) hateten interese umanu tenki tuir ho interese povu, hodi nafatin kria kolektivizmu, hanoin hamutuk (rasa bersama). Signifika katak,”Cara kehidupan sosial palão nu’udar komunizmu ida”.

1. Ludwing Feuerbach (1804-1872), nia hakerek  katak komunizmu nu’udar dezenvolvimentu hosi naturalizmu hanesan ho Humanizmu, nune’e mós  halo mudansa  humanizmu hanesan ho naturalizmu. Nia hanesan resolusaun loos “tulen” ba evidensia  ezisténsia ho esénsia entre objetividade no konfirmasaun-an  entre liverdade no seguru “keniscayaan” entre individu no nia espésie “spesiesnya”. 

2. Karl Marx(1818-1883 ) dehan katak,” komunizmu no sosializmu nu’udar ideologia ida. ma’ibé  fahe ba rua (2): primero;  Sosializmu  foka liu ba sistema ekonomia  ne’ebé  kolektivizmu ho pontudevista estremu, ma’ibé  laiha direitu ba na’in personalidade.  No segundu; komunizmu determina liu ba sistema politika  ne’ebé mak iha direitu komunál, ma’ibé la’os direitu sivil no politika individu. Komunizmu no sosializmu nu’udar  obra  hosi  Marx no Angel. Populasaun komunizmu  ne’ebé  mak Marx dezeñu katak kumunidade ida labele kria klase entre klase seluk.

REFERENCIA.

1. .Htt://www.google.com/amp/www.dakwatuna.com/2014/07/01/53945 mengenal-komunisme-dan-bahayannya/. 
2. Htt://translate.googleusercontent.com/a biography of Friedrich Engels. Struik.1971.Birth of Communist Manifesto. New York: International Publisher.
3. (Struik, 1971,birth of communist Manifesto, hlm.66).