ITA INDEPEDENSIA KA REFERENDU LOLOS ONA KA LAE?

(REFERENDU/KONSULTA POPULAR)

(ITA INDEPEDENSIA KA REFERENDU LOLOS ONA kA LAE?)



Foto: Aprezenta Monolog ho belun Sabinu no Igidu.
penulis: Jose Soares


Music antar :Foho Ramelau

Agora ha’u nian  idade rihun ida (100). Durante idade rihun ida (100), ha’u nian hahan mak produtu lokal  hanesan : Ai-farina,  fehuk ropa, fehuk midar, batar,lakeru,nst,,,,,,,,,,

 Ha’u nian hemu mak be lokal, no susubeen lokal, hahan la’os internasional no susubeen  la’os  mai husi rai seluk,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Ha’u la’os ema ne’ebé mak matenek liu ma’ibé ha’u ema ne’ebé baibain deit, ha’u la’os ema ne’ebé mak hatene liu ma’ibé ha’u ema  ne’ebé mak buka atu hatene.Ha’u la’os ema ne’ebé kaer ema seluk nian direitu, ma’ibé ha’u ema ne’ebé fó respeitu ba ema seluk nian direitu.Ha’u la’os ema ne’ebé mak atu ukun ema seluk nian Rai ma’ibé ha’u ema ne’ebé atu defende ha’u nian Rai no ha’u nian Povu.

Ha’u nian maluk mak kadeira ida ne’e, tamba kadeira ida ne’e, mak sai ha’u nian fatin ne’ebe furak, bainhira ha’u hala’o ha’u nian aktividade. Tamba ida ne’e, mak ha’u kontenti atu lori no tau iha  ha’u nian kabaas. Ha’u tau iha ne’e, para ha’u bele tur no rona radio, haree/nonton telivisaun no lee jornal konaba Referendu. Atu nune’e ha’u bele lembra hikas ka hanoin fila fali ha’u nian luta durante vinte quarto (24) anos……Bainhira ha’u rona hela radio konaba 30 de agustus 1999.Ma’ibé derepenti ha’u nian be-oan ida, nia foin SD kelas 3 bolu hau. Nia dehan : Avo,,,,,ha’u bele husu avo ga?

Depois avo dehan ba nia : oh,,,,,oh,,,,bele husu deit. Nia dehan ma’ibé: Avo,,,,,,, keta avo hirus  karik?,,,,,,,,,Avo hatan ba nia: Ha’u sei lahirus, tamba ha’u  hanesan o nia mestri ida, bainhira o lakomprende, o tenke husu para  o bele hatene no komprende,,,,,,,

Depois be-oan husu pergunta: Avo,,,,,,ita indepedensia ona ka  lae? Avo rona ninia pergunta ; Avo hirus teb-tebes,,,,,Avo nian  ran nakali hanesan be ne’ebe nakali  iha sana laran,,,,, avo  dehan ba nia: oh,,,,,oh,,,,,wah,,,,wah,,

  1. O hatene ona  ka lae?
  2.  Keta o karau nian oan karik? 
  3. Saida mak o estuda iha eskola? 
  4. Saida mak o nian profesor no profesora hanorin  ba o? 
  5. sira hanorin o konaba historia Referendu 30 de agustus de 1999 ka lae?

Ma’ibe be-oan  dehan : Avo,,,,,Avo tenin katak: ita Referendu ona . Ma’ibé :

  • Tamba sa mak ita oho malu?
  • Tamba sa mak ita baku malu no problema hela deit?
  • No mos tamba sa mak ita sai kiak nafatin no lahetan riku….?.

Avo hatan ninia pergunta, avo sambil doko ulun,,,Hmm,,,,,,,Hmmm,,,,avo hateten nia; Referendu signifika katak: Ukun rasik-an, nee hatudu katak : 

  1. ita lakohi nasaun seluk mai ukun ita nia nasaun,,,,,,,,,
  2. ita lakohi ema seluk mak kaer fali ita nian direitu no dever,,,,,
  3. Referendu katak : ita sai livre,,,,,
  4. ita sai husi ona nakukun,,,,,
  5. ita hetan ona naroman,,,, 
  6. ita hetan ona demokrasia,,,,
  7. ita livre atu buka moris no ita livre atu buka matenek,,,,,
  8. Ma’ibé  referendu la’os fo rikusoin ba ita,,,,,

Ma’ibé dala barak,Sosiedade mak lakohi koloka ninia emosaun, lakohi hadia ninia dignidade,,,sosiedade hakarak sai drogadu,hakarak oho malu no baku malu no buka problema hela deit. Referendu lahanorin ita atu oho malu no baku malu,,,,Ma’ibé Referendu hanorin ita atu hetan: fraternidade, felisidade no paz iha ita nian moris,,,,

Ma’ibé be-oan husu pergunta tan: Avo,,,,,,,ita hetan ona  Referendu lolos ga lae? Nia pergunta nee  halo aumenta avo nian emosaun,,,,avo  siak ,,,Hm,,,,,,Hm,,,:

  • O nian tilun iha ka lae? 
  • O nian matan iha ka lae? 
  • O nian kakutak iha ka lae?
  •  O hatene/kuinhese ha’u ka lae?

 Uluk iha 1975, ha’u sai husi sidade, tamba ha’u kontra invansaun Indonezia , ha’u lakohi sira atu ukun ha’u nian Rai no ha’u nian Povu,,,Durante vinte quatro (24) anos ha’u lao hanesan animal fuik ida  iha ai-laran, ha’u nian bite mak rai no ha’u nian sumasu mak ai-abut,,ha’u nian uma mak fatuk kuak no rai kuak .hau nian hahan mak animal nian hahan,,,ha’u nian belun mak animal fuik sira.Tamba ha’u halo funu.Ha’u tiru malu ho inimigu sira, kilat musan kona ha’u nia ain. Tan ne’e mak ohin loron ha’u nian ain sai alizadu. Maske ain sai hanesan nee, ma’ibé ha’u latauk ho inimigu sira. Tamba ha’u kaer ha’u nian prinsipiu katak: “Mate ka Moris ita ukun rasik-an”. Mai too 30 de agustu de 1999, ha’u  lalakon  ha’u nian esperansa tamba ha’u kaer menti ha’u nian prinsipiu. Ha’u halo tan votasaun.,,,, ha’u uza pregu tu’u suratan atu kontra Invazaun Indonesia. Ikus mai bele hetan naroman.

Bainhira presidente ONU nian Sr. Kofi Annan fo sai resultadu votasaun nian. Nia dehan katak: Timor leste hetan resultadu 78,50% no Autonomia  ka Indonezia hetan 21,50% resultadu ki’ik,,,,Resultadu nee, ha’u senti kontenti  liu tamba Timor leste bele hetan “Referendu ka Ukun Rasik-An”.

Iha 30 de agustu de 1999 mos komadante : KAY  RALA  XANANA  GUSMAO palestra bainhira dada Bandeira FALINTIL,,,, (antes nee music FALINTIL “Funu Nain Falintil”) Nia diskursu katak:

  1. Ha’u senti ita bele duni,,,,
  2. Ita halo duni,,,,
  3. Biar ita kiik,,,,
  4. Aswain FALINTIL,,,Viva Aswain FALINTIL,,,,Viva povu Timor-lorosa’e,,,Viva juventude Timor-loronsa’e,,,

Nee hatudu katak ita hetan ona Referendu lolos:

  • Tamba ita nian  Aswain sira brani tebes,,,
  • Ita nian Lider sira matenek duni no berpolitik,,,(music PATRIA-PATRIA)


Foto:dada bendera/ukun rasik-an.

Depois Referendu ka Indepedensia, avo dehan katak: ha’u sei senti triste no ha’u nian laran dodok,,,,tamba ha’u lahetan naroman,,,, tamba Lider sira ne’ebé tur iha kadeira nebá,,,,,sira mak foti tiha ona naroman husi ha’u,,,,,ha’u tanis tamba ha’u lahetan dalan no ha’u nia dalan nakukun tebes,,,Uluk imi lagosta naroman no imi lakohi luta atu hetan naroman,,,,ma’ibé ha’u mak gosta naroman. Tan Naroman nee mak, ha’u nian ain sai alizadu no ha’u lakon ha’u nian familia hotu,,,,

Ma’ibé ohin loron imi tur tiha iha kadeira, imi personaliza imi nian-an katak: Naroman nee imi mesak nian no imi nia  superasun. Imi diskordia mai ha’u katak: o barbaridade ida, o traidor ida,,,ha’u rona palavra nee ha’u senti triste no laran dodok,,, ha’u tanis tamba ha’u lahetan ha’u nian prekonseitu,,,,,,

Foto: Avo triste no tanis.

(music TRISTE “Hanoin as’wain Ha’u nia belun/Mate Mohu).



           






Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

FILOZOFIA ETIKA

Image
 FILOZOFIA ETIKA  (Foto: Diskusaun Semanal) Pelo: jose soares Fakuldade: Filozofia Semester: V UNTL Lia-fuan etika mai hosi lian gregu katak Ethos, nia  termu jerál signifika  katak  etika pertensia ba kostume  ne’ebé di'ak. Etika nu’udar costume superior no hanesan odamatan ba karakteristika. Etika foka liu ba valór  no asaun sira. Asaun ne’ebé mak umanu halo. Etika la hanesan ho moral tanba  sira nia lala’ok  diferensia. Moral prefere ba obidiense ba kostume no lia-fuan seluk katak morál nu’udar internál ba umanu nian  ma’ibé etika  determina ba externál ema nian. Iha filozofia klasika etika nu’udar teoria ne’ebé mak pratika ba moris no konviver. Ethos fahe ba parte rua mak hanesan; êthos katak karakter (ema idak-idak nia maneira ka hahalok, natureza, temperamentu) no éthos katak Kostume (buat ida ne’ebé mak ema halo bei-beik,toman,lisan).  Filozofia etika mosu iha abad/ seculo 5, etika mai hosi lian gregu katak “Ethos” . Etika nu’udar ramu ida hosi filozofia ne’ebé mak estuda
Read more

PROSESU MAK SUSESU BA MORIS NIAN

Image
  PROSESU MAK SUSESU BA MORIS NIAN Hakerek na'in:Jose Soares Nu'udar Estudante: FFCH-UNTL. Prosesu mak hanesan be matan ba moris nian. Prosesu mak hanesan ponte ida ba susesu. Tanba bainhira ita hadomi prosesu mak ita hetan susesu. Hadomi prosesu liu hosi ita nian pasensia. Pasensia la’os sai ita nian frakeza ma’ibé pasensia mak sai ita nian domin atu hala’o prinsipiu ne’ebé ita mehi. Ma’ibé dalabarak ita hare’e prosesu ne’e hanesan foho ida ne’ebé ita labele hakat liu tanba ita lakon esperansa no lakon konfiansa bainhira ita viajen ba foho ne’e. Prosesu hanesan Ai-hun ida ne’ebé nia fuan barak. Bainhira ita hakarak han nia fuan tasak. Entaun hakarak ka lakohi ita tenki liuhosi prosesu ida atu bele ku’u nia fuan. Prosesu mak hanesan ita tenki sa’e ai-hun ne’e . Ma’ibé bainhira ita sa’e ai-hun ne’e, iha dalan ita sempre hetan dezafius barak mak foin hetan ai-fuan refere. Nune’e  mós prosesu ba moris nian, bainhira ita  hakarak sai ema ne’ebé di’ak entaun ita tenki  hadomi proses
Read more

ISIN RUA HO MINORIDADE FO IMPAKTU NEGATIVU BO'OT BA FAMILIA

Image
  ISIN RUA HO MINORIDADE FÓ IMPAKTU NEGATIVU BO’OT BA FAMÍLIA Foto: isin rua ho minoridade Resumu hosi : Jose soares konaba Mosaun ba FFCH Turma A/II ano  ne'ebe mak tuir debate cientifiku iha FFCH INTRODUSAUN Iha realidade ne’ebé mak iha la mai husi ema nia mehi no la mai husi ema nia hanoin , kona ba saida mak nia tenki halo? no saida mak nia tenki simu ho aktus ne’ebé mak  mai ho maneira oi-oin husi ema ida-idak nia karakter . Husi hanoin hirak ne’e atu ita hanoin konaba saida mak ita sei kontribui. Tanba  buat ida ne’ebé mak  ema halo ne’e mai ho espontanea de’it no derepente akontese. Atu hatene konaba  realidade isin rua ho minoridade ne’ebé mak fó impaktu negativu  bo’ot ba familia. Dala uluk ita tenki hatene uluk lai  saida  mak Isin rua? No saida mak minoridade?  Familia mai hosi ne’ebe?. Isin rua mak nu’udar feto ne’ebé mak kous bebe iha kabun no minoridade mak hanesan hahu  idade 15-19. Lasignifika katak idade ida ne’e la bele kous bebe ma’ibe iha posibilidade bele kous
Read more