KOÑESIMENTU NO HANOIN MAKA BELE KOMPRENDE NATUREZA UMANA NIAN

Foto penulis/ Jose-soares

Fakuldade: Filosofia Ciencia Humana

Semester:4

UNTL 

 

KOÑESIMENTU NO HANOIN MAKA BELE KOMPRENDE   NATUREZA UMANA NIAN

Molok atu halo introdusaun, peskizador hakarak fó ilustrasaun badak konaba Ai-funan. Bainhira  ha’u kaer ai-funan no ha’u nia matan hare’e ai-funan. Depois hanoin hahu mosu mai katak ida ne’e ai-funan no mós kuiñesimentu hafoin koñese no hatene ai-funan nia kor, matak kinur nst. Ha’u kuiñese ai-funan nia kor no hanoin ai-funan tanba iha kuiñesimentu no hanoin. 

Ema hotu moris iha mundu konsidera katak nia nu’udar ema tanba nia iha kuiñesimentu no hanoin. Kuiñesimentu no hanoin mak nu’udar fator ka determina na natureza umana nian. Kuiñesimentu mai husi fuan no neon. Neon ida ne’e mak bele forma kuiñesimentu atu bele komprende karakter/kultura ema nian. Hanoin mai husi kakutak, kakutak mak bele halo analiza no hanoin konaba natureza umana nian. Kuiñesimentu no hanoin nu’udar xave fundamental ba umana. Se la iha kuiñesimentu mak susar atu kuiñese no hatene ema. Se la iha hanoin rasional mak labele halo analiza konaba natureza umana nian. Tanba ne’e mak kuiñesimentu no hanoin importante tebes ba ema.

Tuir matenek nain ida ho naran leuis lechy hateten katak,“pengetahuan dan berpikir merupakan suatu kekayaan dan kesempurnaan”. Signifika katak kuiñesimentu no hanoin nu’udar patrimoniu ka rikeza no profisaun ba ema ida-idak. Peskizadór  hakarak aprezenta  autor sira ne’ebé mak bele konsiente no konsidera katak kuiñesimentu no hanoin mak bele  komprende natureza umana nian,  Maka hanesan autor: Kahlil Gibran,satre, Platão, Aristoteles, Ibnu Sena, Ibnu Khaldun.

Iha etapa liman (5) ne’ebé mak ita presiza atu hatene tanba pontuvista ne’ebé mak autor sira esplika no bele ajuda ita oinsa ita bele komprende konba tema refere.

1. Kuiñesimentu no hanoin mak nu’udar dalan ida ba natureza umana.

Tuir Kahlil Gibran dehan katak,” kuiñesimentu no hanoin ne’e mak importante ba natureza umana. Se karik umana laiha kuiñesimentu no hanoin, entaun ita labele kuiñese no analiza konaba hahalok ema nian. Hanesan ho lian melayu hateten katak, “Instrumentu berpikir manusia bagaikan si miski yang tak berumah, sedangkan pengetahuan tanpa akal seperti rumah yang tak terjaga ketiga akal tak hadir di dalam manusia”. Signifiaka katak bainhira ema  ida laiha hanoin entaun nia sei lahatene se mak nia no se mak ema seluk? Razaun katak nia sei susar atu komprende natureza umana nian. Bainhira kuiñesimentu la iha hanoin, entaun labele deskobre ba kultura umanidade nian. Se kuiñesimentu no hanoin la eziste ba kada individu maka ema ne’e nia moris hanesan, “Angin yang tak tahu arah, dari mana ia datang dan kemana ia pergi”. Atu dehan katak Kahlil Gibran aseita kuiñesimentu no hanoin mak nu’udar  dalan ida ne’ebé  mak di’ak ba ema atu bele hatene no analiza konaba kultura no natureza umana nian.

2. kuiñesimentu no hanoin nu’udar aktividade ne’ebé mak sujeita atu halo komunikasaun.

Pensamentu do Sarte hateten katak, “pengetahuan dan berpikir merupakan kegiatan yang menjadikan subjek berkomunikasi secara dinamik dengan eksistensi dan kodrat dari ada benda benda.” Liu husi kuiñesimentu no hanoin, ita bele halo ita nia aktividade. Tamba kuiñesimentu no hanoin mak hanesan sujeitu ida ne’ebé mak ita halo komunikasaun ho ema seluk. Husi komunikasaun dinamika ida ne’e mak bele sente kuiñesimentu no hanoin nia ezisténsia iha kada individu. Hadi nune'e ita bele deskobre natureza umana nia destinu no mos hatene sasan sira seluk.

3. Natureza umana iha dualistika mak isin no klamar.

Husi Platão (427-348), ninia pontudevista ba natureza umana iha dualistika mak hanesan substansia/elementu isin no klamar.

Tuir Platão hateten katak isin sei lakon, ma’ibé klamar sei la lakon, tanba klamar nia forsa iha funsaun tolu: Dahuluk; logystikon (berpikir rasinal/hanoin rasional), Daruak; thymoeides (keberanian/ aten boot), Datoluk;  Epithymetikon (keinginan/hakarak). Ida ne’e hatudu katak kuiñesimentu no hanoin mak bele komprende/hatene no senti konaba pontudevista  ba natureza umana nian, liu-liu ba elementu isin no klamar.

4. Ema mak nu’udar animal ida ne’ebé hanoin no kuiñesimentu di’ak.

Filosofia do Aristoteles (384-322), nian opiniaun katak ema mak animál ida ne’ebé iha hanoin no kuiñesimentu di’ak. Nia bele fo opiniaun ne’e bele ko’alia bazeia husi nia kuiñesimentu no hanoin  ne’ebé  mak nia iha. Ema ida ne’e nu’udar animal bele halo politika (zoon politicon/political animal). Animal ne’ebé  mak bele hari’i familia no povu iha aldeia no iha nasaun. Tanba ema nia hanoin rasional no kuiñesimentu ne’ebé  mak virtude.

5. Ema mak nu’udar kriatura ne’ebé iha kapasidade.

Opiniaun husi Ibnu Sina (980-1037 M) nia dehan katak ema nu’udar kriatura ne’ebé iha kapasidade; Han, Moris, mudansa, observasun ba buat ne’ebé furak no aat, bele ukun kuiñesimentu ba buat ne’ebé komum/geral, hakarak liberdade tanba ema nu’udar ilhas Maromak nian, entaun bainhira atu komprende di’ak ho ema, tenke liu husi kuiñesimentu no Hanoin ne’ebé kastidade. Atu nune’e bele konsidera ema nu’udar ema no konsidera animál nu’udar animál. Konsidera sira tuir ida-idak nia dalan. 

Tuir autor Ibnu Khaldun (1332-1406), nia hateten ema mak hanesan animál ida ne’ebé iha kapasidade atu hanoin. kapasidade ida ne’e nu’udar be’e-matan  hosi perfisaun no tutun hosi buat hotu no mos ass-boot ba kriatura sira seluk. Nia iha kapasidade atu hanoin tanba nia iha kuiñesimentu pureza. Hosi pureza mak nia bele kuiñese natureza umana nian.

Peskizadór hakarak konklui katak kuiñesimentu no hanoin mak bele determina ba natureza umana nian. Tanba kuiñesimentu mak bele kuiñese no hatene hahalok di'ak no aat hosi ema. Hanoin mak bele senti ema nia sentimentu. Tanba ne’e mak ita nu’udar umana, mai ita kuda ita nia kuiñesimentu no hanoin ho didi'ak, liu husi maneira pratika. Hodi nune’e  ita bele dezenvolve natureza umana nian tuir ida-idak nia dalan. Ho liafuan latin dehan katak, “Dusee Te ipsum” signifika katak ,”o kuiñese lai o nia-an bainhira o kuiñese ema seluk nia-an”. Ho liafuan seluk, “Quod tibi non lis atterne falias”, katak; “ita labele halo ba ema seluk, se o rasik lakohi, ema seluk atu halo ba o”. Tanba ne’e mak ita nu’udar jerasaun foun iha pais ida, bainhira ita halo aktividade ruma, ita tenki uza ita nia nia hanoin no ita nia kuiñesimentu ne’ebé  mak di'ak. Hodi nune’e  povu hotu bele hetan paz, felisidade, fraternidade no unidade, bainhira  sira haree ita nia asaun no hahalok.