FILOZOFU DO PHYSIS

 FILOZOFU DO PHYSIS

by: jose soares.

Estudante FFCH.

UNTL.

 Iha tempu Pre-Socrates filozofu sira komesa estuda konaba natureza . Natureza mai hosi lian gregu katak “Physis”. Physis mak baze fundamentál ne’ebé prinsipál ba buat hotu. Physis lian portugués katak,” Fazer surgir, Fazer brotar, nascer, produzir. Natureza katak Ai-horis,ema no animál sira ne’ebé moris iha mundu, ma’ibé natureza la’os fatuk no rai ka rai-henek. Razaun tanba fatuk no rai mak hanaran mundu. No mundu mak sai nu’udár fatin ba natureza. Iha Pre-Socrates matenek  ida ho naran Talles of Miletus escreve katak,” Natureza mai hosi Bee ( Air) no Bee mak bele fó moris ba natureza. Ita fó logika ida katak” Se karik Be iha maka natureza moris, se natureza moris maka Bee iha. Ma’ibé Se karik Bee iha maka natureza bele moris, se natureza lamoris maka Be laiha. Logika  seluk katak, ‘’ Se Bee iha maka natureza moris, Se natureza moris mak mundu sei furak, Ma’ibe Bee iha mak mundu sei furak’’. Tanba ne’e mak filozofu sira halo preokupasaun ba natureza. Ho ida ne’e mak ita tenki iha responsavel ba kriasaun sira hotu no konservasaun ba natureza. Atu nune’e natureza bele fó transformasaun ba umanu.

Filozofu sira hahu halo denzenvolve iha Sec.s VII-V a.c komesa iha Pre-Socrates  ne’ebé mak ko’alia konaba physis no mós konaba homem, natureza e Deus. Razaun tanba Maromak mak kriador no ema kriasaun. ‘’Se karik Maromak mak kriador entaun ema mak kriasaun, Se ema mak kriasaun mak Maromak mak kriador.Ma’ibé Se la’os ema mak kriasaun entaun Maromak mós la’os kriador’’. Ida ne’e hatudu katak, ‘’ Maromak mak kriador entaun ema kriasaun, Se ema mak kriasaun mak bele hare’e ho matan, Ma’ibé Maromak mak kriador entaun bele hare’e ho fiel ’’.

Filozofu sira ne’ebé mak ko’alia konaba natureza mak hanesan: Talles of Miltus, Anaximader of Miltus, Phytagoras of Samos, Parmenides of Elia, Heraclitus of Ephesus nst. Sira deskobre katak natureza mak xave fundamentál ba buat hotu iha mundu maske filozofu balun hanoin diferensia bainhira halo observasaun ba natureza, ma’ibé sira nia prinsipiu ida de’it mak “Natureza’. Tanba natureza mak bele halo furak ba mundu. Se natureza laiha mak mundu sei lafurak. Se karik mundu furak mak presiza natureza.

Iha tempu Mitologi  Gregu nian ne’ebé mak ligasaun ho natureza no Liurai Mitos sira besik liu ho ema. Asaun ne’ebé mak Mitos sira halo hasoru sosiedade mak hanesan: Sira hirus, kontenti, admira, hadomi malu, laran-moras ba malu, no hamlaha. Mitos nia funsaun atu komprende liu ba ita nia-an. Ida ne’e signifika katak sentimentu mak sai nu’udar natureza ida ba Mitos sira.

Ma’ibé iha tempu filozofu Pre-Socrates nian lahanesan ho Mitos nia hanoin. Tanba iha tempu ne’eba, Filozofu ida ho naran Talles of Miltus ( s.623-546 SM), hahu forma rasionál atu esplika ba mundu tomak katak, ‘’ Bee (Air) mak sai xave fundamentál ba natureza’’. Tanba liu hosi Bee mak natureza sira iha mundu bele moris no furak. Razaun ida ne’e mak hatudu katak natureza mai hosi Bee no Bee mak forma natureza. Se Bee laiha entaun natureza sei la moris.

Tuir matenek ida ho naran Anaximande of Miletus (s. 610-546 SM), hateten katak atu halo furak ka haforsa natureza tenki liu hosi “loron-matan”. Tanba loro-matan mak bele fó enerjia ba natureza. Ma’ibé dahuluk ita tenki halo difinisaun konaba loron-matan. Tanba natureza balun presiza loron-matan ma’ibé natureza seluk lapresiza loron-matan. Natureza ne’ebé mak presiza loron-matan mak natureza sira ne’ebé moris iha Rai-maran. Ma’ibé natureza ne’ebé moris iha Bee ka Tasi laran sei lapresiza loron-matan. Ma’ibé iha parte seluk Anaximande mós fiar katak substansia: karbonu, oksijéniu, kálsiu no deterjente sira ne’e laiha limitadu ma’ibé sempre iha rohan la’ek eh eternu. Razaun tanba substansia sira ne’e la’o tuir idak-idak nia dalan bainhira uza ba natureza. Mai iha Ninia Alunu Anaximenes (588-524 SM) hateten katak substansia primodiál hahu hosi anin. Termu primodiál signifika katak buat ida ne’ebé moris ka mosu uluk, No  ita bele dehan katak hun ka prinsipál,primitivu. Ho liafuan seluk katak natureza. Tanba natureza mós presiza anin. Ezemplu konkreta ita ema no animál nst. Ma’ibé tuir pensamentu ida ho naran Pythagoras of Samos (s. 570-495 SM), esplika katak atu deskobre natureza nia furak no di’ak, tenki liu hosi “Matematika”. Tanba matematika  mak bele sura/konta, kosmos, harmoni,proporsi, ba  natureza nia furak. Tanba matematika mai hosi numeru no numeru ida ne’e mak bele hatene natureza nia furak. Tanba ne’e ‘’ bukan sekadar simbol tetapi jiwa segala sesuatu’’. Ita fó anologia ida konaba kareta, ‘’ bainhira kareta ida halai, ita tenki hare’e ka sura hosi nia numeru, se nia numeru ki’ik entaun nia sei halai neneik, ma’ibé se nia numeru bo’ot entaun nia sei halai maka’as’’. Nune’e mós ita deskobre natureza nia furak no aat, tenki liu hosi matematika ne’e mak ita foin hatene natureza nia maravillozu no aat.

Tuir Parmendes of Eleia (s. 525-445 SM), Nia hanoin diferensia ho Pythagoras of Samos. Tanba Parmendes hateten katak atu kuiñese didi’ak ho natureza, tenki liu hosi “Poezia”. Tanba poezia mak dalan ne’ebé lolo’os. Razaun tanba bainhira ita hakerek poezia ita tenki uza ita nia ‘’akal sehat’’ atu hanoin no indentifika ho lolo’os konaba natureza. Ma’ibé lauza ita nia ‘’Indera tetapi hanya pada apa yang masuk akal untuk berpikir”.

Ma’ibé tuir ideias prinsipál hosi Heraclitus of Ephesus (s. 535-475 SM). Nia esplika katak natureza sempre iha mudansa ma’ibé la’os permanete. Nia fó analogia ida,’’ bainhira ita hariis dalarua iha mota ne’ebé hanesan ma’ibé Bee ne’ebé ita uza ba, lahanesan tanba Bee foun sempre sulin iha ita nia le’et’’. Ho analogia seluk katak,’’ matahari tidak hanya baru setiap hari, tetapi selalu baru terus-menurus”.

Klaru katak iha realidade natureza sempre iha mudansa mak hanesan triste sempre troka ho kontenti. Ho palavra seluk katak  natureza sempre iha kontradisionál mak tuir mai: Domin no lara- moras , hadeer no toba, loron no kalan, loron-matan no udan, labarik no adultu, kiak no riku, matenek no be’ik, moris no mate nst. Buat sira ne’e mak ita senti ho fuan, hare’e ho matan, rona ho tilun, ka’er ho liman. Dinamika ida ne’e mak ita sempre hasoru iha ita nia moris loron-loron nian. Mai iha Empedocles (490-430 SM),Esplika katak bainhira  ita moris iha mundu, ita mós presiza element haat mak hanesan: Rai, Bee,Ahi,Anin. Elementu haat ne’e sempre halo kompleta ba malu. Ha’u fó analogia ida konaba uma, bainhira ita hari’i uma ida, ita sempre presiza Ai-rin haat. Razaun tanba Ai-rin haat ne’e mak ita foin bele hari’i uma ida. Se Ai-rin ida mak laiha entaun uma ne’e mós labele hari’i ka sei labele dura bainhira anin bo’ot mai.

Konkluzaun katak maske filozofu sira nia pensamentu ka observasaun diferensia konaba natureza ma’ibé sira nia interese prinsipál ida de’it. Tanba sira ko’alia konaba natureza eh physis sai xave fundamentál ba buat hotu iha mundu. "Se karik ita kuidadu natureza ho di’ak entaun ita hetan saude di’ak, Se hetan saude di’ak maka kuidadu natureza. Ma’ibé lahetan saude di’ak maka sei lakuidadu natureza. Se saude di’ak maka hala’o aktividade, signifika katak Se kuidadu natureza ho di’ak maka hala’o aktividade ho di’ak ‘’. Ho ida ne’e ita hotu tenki kuidadu natureza ho di’ak, signifika katak ita tenki iha responsavel no konservasaun  ba natureza. Atu nune’e natureza ne’e bele furak nafatin no mós bele halo transformasaun ba ita nia moris.