PAPEL UKUN NA’IN SIRA HARE’E POLITIKA IHA TIMOR-LESTE
PAPEL UKUN NA’IN SIRA HARE’E POLITIKA IHA TIMOR-LESTE
Politika mai hosi lian gregu katak "POLITIKOS" signifika katak relativu Sidadaun no Estadu.Termu politika ida ne’e mak bele hakesi fraze rua ne’e sai ida de’it. Fundador politika nia hun mak Socrates, platão, Aristoteles nst. Pesamentu sira ne’e hakarak hatudu ba mundu tomak katak nasaun ida tenki iha politika. Tanba politika ida ne’e mak sei valoriza sosiedade nia moris. Bainhira sosiedade hetan ona dezenvolvimentu, ida ne’e hatudu katak politika mós iha mudansa. Se politika la’o ho di’ak entaun sidadaun mós hetan felisidade. Tanba politika ne’ebé mak halo ema feliz iha tipu tolu : primeiru Politika Estadu, Politika Kultura no Politika Religiaun. Termu tolu ne’e mak sempre implementasaun iha nasaun ida. Seraque entre ida laiha. Entaun Nasaun ida sei laiha virtude, Nasionalizmu, Patriotizmu, Liberalizmu. Ma’ibe hamosu fali Ignorasia, monarquista no capitalizmu. Hahalok hirak ne’e sei akontesimentu konaba Burjezia, esplorasaun ema ho ema. Se hakarak vida umanu hetan fraternidade, felisidade, paz, tenki iha politika tolu ne’ebe mak ita mensiona iha leten. bainhira politika tolu ne,e la’o hamutuk nafatin. Maka ita sei latauk buat ida iha ita nia moris tomak. Razaun tanba politika tolu mak sai save fundamental ba nasaun ida. Politika primeiru sai nu’udar ponte ida ba naroman, politika segundu mak sai hametin nafatin relasaun entre sosiedade no sosiedade. Politika terseiru sai nu’udar baze ba unidade sidadaun ida no sidadaun seluk.
Politika Estadu mak sai ponte ida ba naroman. Tanba politika Estadu sei halo esklarese oinsa sosiedade hetan demokrasia, liberdade, atu espresa. Bainhira nia moris iha nasaun ida, depois ema seluk halo esplorasaun nia moris. Tanba sosiedade idak-idak iha direitu no dever atu hili no simu. Iha filosofia politika mos hakerek katak,” Politika estadu tem que respeito da comvivencia sobre relação entre sidadão de poder e governo tanto mais justice”. Ida ne’e hatudu katak : sai lideransa/lider iha pais ida. Tenki iha lider ne’ebe mak hakarak halo no mos iha kuiñesimentu. Atu nune’e fasil para halo organiza no lori organizasaun ida ba objetivu povu nian. Ma’ibe la’os lori organiza ida ba objetivu individual nian. Tanba ne’e mak lider tenki hanoin luan iha ambiente politika estadu nian. Iha livru politika, pensamentu ida ho naran Aristoteles hateten katak :” Politica estado clacifica-lo não apenas entre os grandes espiritus mas tambem entre os grandes corações”. Pensamentu ida ne’e hatudu ba lideransa hotu katak sai ema lider ida la’os de’it espiritu ne’ebe mak bo’ot ma’ibe mos iha fuan ne’ebe mak bo’ot ba povu hotu-hotu. Tanba espiritu no fuan sai hanesan inan no aman ne’ebe mak kuidadu oan sira, no mos eduka ka hatudu dalan ne’ebe mak di’ak ba oan sira. Tanba sira lakohi oan sira hetan susar no terus iha loron ikus. Se bainhira failla ida hosi inan no aman mak sei impaktu negativu ba oan sira nia futuru. Atu nune’e “ grande espiritu e grande coração” se bainhira entre ida ne’e mak failla, mak sei harahun povu nia moris iha nasaun ida.
Ho ida ne’e mak politika Estadu iha Timor-Leste tenki tetu didi’ak. Hodi nune’e bele ukun rai doben Timor-Leste ho di’ak. Atu populasaun labele hetan susar no terus. Tanba ukun na'in sira mak sai ulun ba povu. Sira mak nu’udar espiritu no fuan bo’ot ba sidadaun iha Timor-Leste. Razaun tanba ukun na'in sira mak hatene liu konaba hahalok nasaun, governu, justisa, liberdade, no pluralizmu. Ma’ibe dalabarak ukun nain sira sai fali ignoransia ka egoizmu. Tanba sira ukun nasaun ida ne'e latuir nia dalan ho lolos. Ma’ibe sira halo fali manipulasaun iha ukun nia laran. Populasaun hare’e ukun nain sira nu’udar sira nia ulun. Ma’ibe na realidade latuir saida mak populasaun sira observa ka hare’e. Enfelizmente ukun nain sira mak sai nu’udar ulun ba koruptor no la’os atua korrupsaun. Hahalok sira ne’e halo povu lasantisfeitu tanba hanesan Timor-Leste seidauk dezenvolvimentu ho di’ak. Ma’ibe molok sira seidauk sai lider no iha tempu sira halo kampaiña no sira halo palestra katak: se kuandu sira nia partidu mak menan mak sira sei hadia ka halo dezenvolvimentu iha area rurais . Depois partidu refere menan ona , ikus mai sira lahalo tuir saida mak sira promote ba povu. Ida ne’e signifika katak : sira nia espiritu bo’ot tebes ma’ibe sira nia fuan ki’ik liu atu hadia povu nia espiritu no dezenvolve povu nia esperansa. Tuir Autor ida ho naran Antoniu Gramsci dehan katak," Povu ba Governu ma'ibe la'os Governu ba povu". Signifikadu katak," Governu tenki halo tuir povu nia hakarak ma'ibe la'os povu mak halo tuir Governu nia hakarak tanba povu mak hili Elite Politika sira atu hadia povu nia moris. Hakerek na'in hakarak dehan katak atu Sai Lider ne'ebe mak di'ak maka tenki rona povu nia lian no servi populasaun.
Politika kultura nu’udar hametin relasaun entre sosiedade ida no sosiedade seluk. Tanba tuir matenek ida ho naran Aristoteles hateten katak, “ O homem é um animal civico, mas social do que as abelhas e os outros animal que vivem juntos’’. Razaun tanba ema uza rasio no hanoin ne’ebé mak di’ak. Ma'ibe animal seluk la uza nia rasio nst. Tanba ne’e mak politika kultura hakumula umanu hotu-hotu atu harii vida sosial. Tanba politika kultura importante tebes ba umanu. Liu-liu sosiedade iha Timor-Leste. Kultura Timor sempre iha lider no ninia estrutura seluk ne’ebé mak hare’e no hadia dezenvolvimentu kultura, mak hanesan lia-nain nst. Politika kultura ne’e mak sai hanesan symbol ka valor ida iha nasaun idak-idak ne’ebé mak atu hatudu ba mundu tomak. Ezemplu, kultura iha Timor-Leste mak hanesan tuir mai: Trabandu, Barlake, Uma –lulik/ adat nst. Kultura ida ne’e bele aprofunda relasaun entre sosiedade no mós kultura ne’e bele hametin unidade entre relasaun familia ida no familia seluk. Maibé kultura agora nian lahanesan ho kultura uluk. Tanba kultura uluk tuir nia dalan, kultura agora lahalo tuir nia dalan maibé sosiedade tuir fali ninia egoizmu. Egoizmu ida ne’e bele impaktu negativu ba sosiedade nia moris. Ezemplu konkreta, bainhira halo barlake tenki lori animal barak no osan barak, ida ne’e bele prejudika negativu ba populasaun. Liu hosi mentalidade ida ne’e bele hamate sosiedade nia moris. Tanba ne’e mak ita presiza atu muda mentalidade refere no la’os signifika katak taka ona kultura maibé ita presiza atu hadia. Hodi nune’e loron ikus labele impaktu negetivu ba sosiedade nia moris.
Politika Relijiaun mak hanesan politika ida ne’ebé hakarak atu hanorin ema oinsa atu hadomi ema seluk hanesan ita nia-an rasik. Klaru katak ita difisil atu hadomi ema seluk. Maibé liu hosi relijiaun ida ne’e mak sei lori sarani sira hotu ba naroman. Tanba relijiaun idak-idak sempre iha prinsipiu atu lori sarani sira hotu ba vida espiritualizmu nian.
Politika Relijiaun nia objetivu atu loke sarani nia fuan no kakutak atu bele hatene fiar ba Maromak. Tanba Maromak mak kriador no ema mak kriasaun. Razaun tanba buat hotu mai hosi Maromak maibé dalabarak ema nia egoizmu mosu no ikus mai lakohi fiar ba Maromak. Hanesan iha livru Elementos da Historia da filosofia Medieval, St. Agustinho hateten katak,” Os pensadores não cristão não são plenamente filosofo : conhecem o bem mas não são o amam, estão no outro extreme dos cristão não filosofo; que amam o bem mas não entendem’’. Ida ne’e signifika katak ema ne’ebé la’os kristaun maibé sira filosofo; kuiñese ho di’ak maibé lafiar. Entaun ida ne’e hatudu katak sira egoizmu. Ema ne’ebé la’os filosofu ma'ibé sira kristaun sira sempre fiar ba Maromak ho di’ak maske sira lahatene konaba materializmu maibé sira hatene konaba esperitualizmu.
Atu konklui katak Ohin loron Timor-Leste adopta hela politika/sistema tolu: politika Estadu, Politika Kultura no Politika Relijiaun. Tanba sistema refere aumenta buras nafatin. No hato'o ba lideransa hotu katak tenki loke ita bo'ot sira nia matan no fuan atu tetu didiak politika ho diak no uza maneira horizontal ma'ibe labele uza maneira vertikal.
Comments
Post a Comment