HA'U MORIS TANBA O NIA DOMIN
“HA’U MORIS TANBA O NIA DOMIN”
Moris la’os ita mak hakarak no ita mak hili ma’ibé moris nu’udar misteriu ida hosi Maromak. Maromak mak kria ema, animál no natureza tanba Nia domin bo’ot tebes. Liu hosi Nia domin ne’e mak ema no natureza hotu bele moris iha mundu. Ema iha kreadibilidade atu hadia buat hotu no nia iha poder atu ukun saida mak Maromak kria iha mundu.Tanba Maromak nia domin bo’ot tebes ba umanu. Umanu iha kibi’it atu hare’e natureza no animál tanba Maromak fó ka entrega ona poder hotu ba umanu. Domin hanesan maravillusu ba natureza. Tanba ne’e mak natureza nia moris furak tebes iha mundu. Nia kores bele dekorasi ka hafalun mundu nia isin.
Maromak nia objetivu ema hotu-hotu moris ho dignu no moris ho prosperiu, Ema hotu tenki moris ho fraternidade no felisidade, atu hare’e ka kuidadu mundu nia furak.
Domin lolo’os mak domin ne’ebé mak senti ho fuan, haree ho matan, rona ho tilun, ko’alia ho ibun, ka’er ho liman no liman hodi book-an atu fó tulun. Bahasa melayu dehan, “ cinta adalah suatu emosi dari kasih sayang yang kuat dan ketertarikan pripadi”. Tanba domin mosu mai hosi sentimentu ho fuan, neon ne’ebé mak atu forma buat ruma. Iha kontextu filosofia domin nu’udar hahalok ne’ebé mak di’ak, laran-luak, aten-bo’ot ba ema seluk.
Domin sei fahe ba parte lima (5):
1. Domin ba umanu
Umanu mak hanesan feto no mane. Sira mai hosi familia ida. Molok atu hari’i familia ida, domin mak bele hakesi sira sira nia relasaun. Domin mosu iha sira nia fuan no sentimentu. Hosi ne’e mak sira bele hari’i familia no halo reasaun entre mane no feto. Reasaun la signifika katak negativu ma’ibé positvu ne’ebé mak sira halo ba malu. Ezemplu; tulun-malu, respeita malu nst. Asaun ida ne’e mak bele hametin sira nia domin entre jeneru femeninu no maskulinu. Ikus mai sira forma familia ida. Kompostu tolu ne’ebé mak iha familia mak hanesan: Aman no Inan, oan. Inan no Aman nia domin maka oan bele moris. Oan nia domin maka inan no Aman bele hetan haksolok.
Atu armonia familia ida maka tenki iha edukadór no motivadór. Edukasaun hahu hosi familia. Depois Profesor no profesora mak bele hanorin metode ka teoria ba estudante. Hodi nune’e estudante bele aprofunda sira nia kuiñesementu. Razaun tanba hosi profesor/a nia domin maka bele liberta estudante nia matenek. Iha ne’e ha’u ladun ko’alia ho klean konaba edukasaun, ma’ibé ha’u sei ko’alia konaba domin hosi Mane no feto nia ezisténsia.
Feto bele hanaran katak avo-feto, Inan, feto klosan/adultu, bebe feto.liafuan seluk katak feto oin-bonita no labonita, feto-natural, nst. Iha ne’e Ita la’os haree fizikamente ma’ibé ita haree liu konaba asaun no responsabilidade feto nian. Oinsa maka inan nia domin ba oan, familia no nasaun? Oinsa mak oan nia domin ba familia? Inan nia domin atu kuidadu oan. Nune’e mós Mane, ita bele temi katak aman, avo-mane, mane bonito/adultu nst. Oinsa mane nia domin atu responsabilidade ba familia ? Aman nia domin atu salva no fó responsabilidade ba oan no ba familia tomak. Sé Mane iha responsabilidade maka sei hametin no haforsa familia, Se feto forte maka nasaun sei forte.
Domin ba umanu mak presiza tane-aas ema nia dignidade no valor umanu nia direitu. Ma’ibé la’os atu destrui ema nia dignidade no direitu. Atu dehan katak dauluk; domin la’os relasaun seksuál. Tanba ema barak hakarak atu halo relasaun seksuál ma’ibé iha loron ikus, domin sei la to’o rohan. Ida ne’e hanaran katak domin eros/ nafsu. Daruak domin la’os riku, tanba ema balun iha riku bo’ot ma’ibé nunka feliz iha sira nia moris. Datoluk domin loloos maka domin philia no agape ( domin ba familia nst.) no domin storge (domin ba natureza, domin ba animal, domin ba ai-horis no domin ba nasaun.
Tuir kamus besar bahasa Indonesia (KBBI) domin mak hanesan, “suka, sayang, kasih, berharap, keinginan dan rindu”. Hirak ne’e, ita konsidera nu’udár kompostu hosi domin philia no agape.
2. Domin ba Amigu no Inimigu
Se ita hakarak ita nia domin nafatin harmonia ba belun hotu, maka ita tenki rona malu no respeita malu. Ita mós apresiza aprende teoria hosi filozofu ida ho naran Erich Fromm “dalam buku larisnya ( The Art of loving) nia afirma katak atu hari’i domin maka tenki “ Care, responsibility, respect and kwowledge”. Signifika katak ita presiza kuidadu ita nia relasaun entre ita nia belun. Ita tenki responsabilidade ba ita nia serbisu eh konfiansa no responsabilidade ba ita nia promete ne’ebé mak ita halo ba ita nia amigu. Pontu importante ida maka ita tenki respeita malu no mós kuiñese ita nia amigu no inimigu. Ita mós iha sentimentu ba ita nia maluk sira hodi bele tulun malu. Ita nia domin labele ba de’it ba ita nia amigu ma’ibé ita mós hadomi ita nia inimigu. Tanba “ orang yang baik tidak selamanya dia baik dan orang yang jahat tidak selamanya dia penjahat. yang pahit tak selamanya jelek, yang manis belum tentu baik". Tanba ne’e mak ita tenki hadomi sira hotu, hanesan ita nia-an rasik.
3. Domin ba Kultura
Kultura mak nu’udar toman no lala’ok hirak ne’ebé ita simu hosi bei-ala sira no hatutan hosi otas ba otas.kultura lisan mak nu’udar pillar importante ida atu promove ema nia moris. Kultura mak hanesan simbolika ida atu representante ita nia entidade ba mundu tomak. Tanba ne’e mak ita presiza hadomi ita nia kultura. Ita hadia no dezenvolve ita nia Kultura. Atu mundu tomak bele kuiñese ita nia kultura.
Ezemplu; iha Timor-Leste ne’ebé mak iha kultura mak hanesan: Tais, morte-kaibauk, babadok no dansa kultura nst. Ita nu’udar timor-oan, ita mós presiza atu haburas nafatin ita nia kultura no lori ita nia kultura ba nasaun hotu-hotu. Ita fiar katak ita nia kultura uniku no furak iha mundu. Ita tenki respeita ita nia kultura. Maneira ida ne’e mak hatudu katak ita hadomi ita nia kultura. Iha filozofia dehan katak domin mak hahalok ne’ebé mak di’ak. Nia sentidu katak hatudu atetude no kultura ne’ebé mak di’ak.
4. Domin ba Servisu ka trabaillu
Ita hakarak hetan susesu maka ita tenki hadomi serbisu. Tanba serbisu mak hanesan fator determinante ba ita nia susesu.
Ezemplu: ita hakarak sai ema matenek ida, maka ita tenki hadomi estuda. Ita hakarak sai patraun ida maka ita tenki hadomi bisnis/Businnis. Se ita hakarak hetan susesu maka ita tenki hadomi prosesu.
Iha livru Frederick Engels Ludwing Feuerbach dan akhir filsafat klasik jerman. Hegel hateten katak, “ segala sesuatu yang riil adalah rasional dan segala sesuatu yang rasional adalah riil” (p:7). Ida ne’e hatudu katak ita tenki hakaas-an atu serbisu hodi bele hetan realidade ne’ebé maka ita hakarak. Ezemplu: osan katak real/realidade. Se ita hakarak hetan osan barak maka ita obriga ita nia-an hodi serbisu. Atu nune’e ita bele hetan ita nia objetivu refere.
5. Domin ba Maromak.
Ita fiar ba Maromak katak Nia sempre akompaiña ita. Ita fiar ba Maromak “every things will be well”, maske dala wa’in ita hasoru dezafius oin-oin iha ita nia moris. Nia nunka husik ita hodi la’o mesak. Nia presenza (kehadiranNya) la’os direita ma’ibé indireita ba ita. Nia presenza mai hosi ita nia maluk sira. Nia sei tulun ita bainhira ita laiha forsa. Ita hadomi Maromak tuir idak-idak nia fiar. Maske dalan mak ketak-ketak ma’ibé prinsipiu no interese ida de’it. Maka Maromak. Ita hadomi Maromak liu hosi ita nia maluk sira.
Tanba iha evanjellu São João 15:12 hateten katak, “ Ha’u nia ukunfuan mak ida ne’e: imi hadomi malu nu’udar Ha’u hadomi tiha imi”. Ida hanorin ba ita katak sé ita halo karidade no solidaridade ba ema seluk entaun Nia mós fó tulun ba ita. Ho ida ne’e mak ita labele ta’uk atu fó solidaridade ba ita nia maluk sira ne’ebé mak enfrenta problema, terus no susar. Evanjelu são João 15:17 afirma tan katak, “ These things I command you, that you love one another”. Maromak haruka ita atu hadomi malu no fó tulun malu. Ita labele egoizmu, labele foti-an ba malu. Ma’ibé ita tenki komplenta ba malu. Tanba ema ne’ebé mak foti-an hanesan ai-hun ne’ebé mak aas, basa bainhira anin hu’u bo’ot ami, nia mak tohar uluk.
Ita hadomi Maromak, liu hosi hatudu atitude ne’ebé mak di’ak, Moral e etika, Displina, respeita malu, responsabilidade, haraik-an,nst. No laiha loko-an, gaba-an, laiha mal edukasaun nst.
Ho ida ne’e mak, ha’u brani hateten katak ha’u moris tanba o nia domin. Ha’u moris tanba Inan no aman nia domin, ha’u moris tanba Belun sira nia tulun. Ha’u moris tanba lideransa sira ajudasaun. Ha’u moris tanba Ita nia orasaun. Ha’u moris tanba ita nia karidade no solidaridade. Ha’u moris tanba ita nia hamutuk. Ha’u moris tanba ita nia edukuadór no motivasaun. Ha’u moris tanba Maromak nia gratidaun.
Referensia:
A. Kelly, Mgr. George (1992). Panduan Hidup & Cinta Muda-Mudi Katolik. Yakinkah kamu cintanya: Kanisius.
Comments
Post a Comment